Ślaz lekarski
Ślaz lekarski

Ślaz lekarski należy do osobnej rodziny Śluzowatych, która obejmuje wiele bardzo dla nas pożytecznych gatunków. Oprócz kilku leczniczych roślin krajowych, o których niżej będzie mowa, należy tu wiele roślin rosnących w klimacie cieplejszym. Tutaj zaliczamy bawełnę, której nasiona pod nazwą waty surowej lub też przyrządzona z niej przędza wszystkim są dobrze znane z użyteczności. Do rodziny tej należą zioła, drzewa i krzewy olbrzymie, np. baobab, zaliczony do największych drzew liściastych. Nasze krajowe gatunki są to przeważnie zioła. Ogólny typ kwiatu Ślazowatych jest taki: kielich 5-dzielny, trwały, otoczony jeszcze kielichem zewnętrznym, który u ślazu pospolitego jest złożony z 3 łusek, u lekarskiego z 6-12. Płatków korony pięć, delikatnych, barwnych, dochodzących nieraz do dużych rozmiarów. Pręciki w liczbie 5-10 zrośnięte w rurkę, która dołem przyrośnięta jest do zrosłych z sobą paznokci korony. Pręciki u góry rurki są rozdzielone i rozgałęzione, a pylniki jednokoraorowe. Z rurki wychodzi górą 5 szyjek słupka, zawiązek wielokomorowy, powstały z kilku owocolistków. Owoce po dojrzeniu przedstawiają się jak krążek, złożony z rozłupek jednonasiennych, ułożonych promienisto wokoło kolumienki; zwane są pospolicie serkami.

Ślaz lekarski jest rośliną dosyć pospolitą na łąkach bagnistych, słonawych, a gdzieniegdzie uprawiany jest w celach leczniczych. Kwitnie w lipcu i w sierpniu. Kwiaty ma duże, różowe, zebrane po kilka w kątach górnych liści tak, że na wierzchołku łodygi stanowią luźne grono. Łodyga wysoka na 1 metr, liście duże, obustronnie kutnerowate, wiotkie, jajowate lub sercowate, dłoniasto trójdzielne, górne pięciodzielne, ząbkowane. Korzenie białe, długie, zawierają dużo kleistej substancji, skrobi, asparaginy, cukru itp.; mają zastosowanie w lecznictwie. W tym celu wyrywa się w jesieni ślaz z ziemi i oczyszcza korzenie, odrzucając boczne korzonki. Potem nawleka się je na sznurek i suszy w wielkich piecach kaflowych. Po wysuszeniu korzeń używany jest w całości albo sproszkowany. Wyciąg wodny, otrzymany przy gotowaniu korzenia, używany jest przy kaszlu i katarze, gdyż działa łagodząco i rozmiękczająco na błony śluzowe. Z cukrem, gumą arabską i białkiem jaja kurzego przyrządzane są cukierki ślazowe. Maść przyrządzona z wyciągu ślazu, z tłuszczu i z żółtej kurkumy (z korzenia rezedy barwierskiej) używana jest na obrzmienie gruczołów. Liście, kwiaty i owoce zawierają w mniejszej ilości te same substancje co korzeń.

Obfitością ciał kleistych w kwiatach i owocach odznaczają się: ślaz pospolity, mający liście bardziej okrągłe, mniej wycinane, karbowane, w nasadzie wycięte, kwiaty mniejsze, różowe; oraz ślaz leśny o liściach wyraźnie dłoniasto 5-dzielnych, karbowanych i kwiatach dużych, niebiesko-fioletowych, prążkowanych. Obydwa gatunki są bardzo pospolite: ślaz pospolity – na łąkach, przy drogach leśnych, na pustkowiach; ślaz leśny – po wsiach, przy murach itp. Owoce obydwóch są jadalne. Na liściach ślazu lekarskiego można nieraz widzieć pomarańczowe plamy. Są to zarodniki grzybka rdzy, pasożytującego na ślazie. Podobny do ślazu lekarskiego jest ślaz ogrodowy zwany czarną różą, odznaczający się pędem wysokim, na którego wierzchołku kwiaty wielkie, ciemno-fioletowe, prawie czarne, tworzą jakby grono. Z kwiatów tych przyrządza się wodę do płukania gardła. Odmiany ślazu o kwiatach białych, żółtych, różowych i fioletowych oraz odmiany pełne, sztucznie wyhodowane, sadzone są po ogrodach dla ozdoby.